ردّیه‏هاى تحفه اثنا عشریّه[1]

پس از تألیف و انتشار تحفه، سیلِ ردود و انتقادهاى دانشیانِ شیعه در شبه بلاد قارّه و دیارِ عجم و عراق بر آن سرازیر شده، آثار پُر اَرجى در اِبطال و نقض مطالب تحفه به قلم آمد.

این گونه آثار را که به زبانهاى تازى و پارسى و حتّى اُردو نگاشته شده‏اند عموما مى‏توان به دو بخش تقسیم کرد؛ نخست آثارى که به ردّ سراسرِ کتاب تحفه پرداخته‏اند، و دیگر آثارى که بخشى از بخشهاى دوازده‏گانه تحفه را بِدید داشته، و موشکافانه به بررسى علمى و نقدِ هَفَوات آن دست یازیده‏اند.

در بخش نخست مى‏توان به آثارِ زیر اشاره کرد:

1 ـ سیف اللّه‏ المسلول على مُخَرّبى دین الرسول (نامیده شده به) الصارم البَتّار لِقَدِّ الفُجّار و قَطّ الأشرار، در شش دفتر به خامه شیخ جمال الدین ابو احمد میرزا محمّد بن عبد النبىّ نیشابورى اکبرآبادى (کشته شده در سال 1232ق).

2 ـ النُّزهةُ الاثنى عشریّة فى الردّ على التحفة الاثنى عشریّة، در دوازده دفتر، و هر دفتر ویژه یک باب از اصل کتاب، اثر میرزا محمّد بن عنایت احمد خان کشمیرى دهلوى (در گذشته 1235ق).

دفترهاى پنج‏گانه یک، سه، چهار، پنج و نُه پاکنویس شده و در سال 1255ق در هند به طبع رسیده است.

دستنوشت دفتر هفت در کتابخانه ناصریّه لکهنو، و دستنوشت دفترِ هشت در مجلس شوراى اسلامى تهران نگهدارى مى‏شود.

3 ـ تجهیز الجیش لکَسْر صنَمَىْ قریش، به خامه مولوى حسن بن امان اللّه‏ دهلوى عظیم‏آبادى (درگذشته نزدیک 1260ق).

دستنوشتِ آن در کتابخانه آیة اللّه‏ مرعشى نجفى قم موجود است.

در بخش دوم نیز آثار نگاشته شده در نقدِ بخشهاى مختلفِ تحفه عبارت‏اند از:

باب نخست: در بررسى تاریخ تشیّع.

از جمله کسانى که به نقد این باب پرداخته‏اند مى‏توان به علاّمه محقّقِ متکلّم سیّد محمّد قُلى، فرزند سیّد محمّد حسین لکهنوى کَنْتُورى (درگذشته 1260ق) پدرِ بزرگوار صاحب عبقات اشاره نمود. اثرِ وى به سیف ناصرى نامبُردار بوده و در هند نیز به طبع رسیده است.

فاضل رشید خان، شاگرد و مروّجِ انحرافات صاحب تحفه، کتاب کوچکى در ردّ سیف ناصرى به جانبدارى از استادش نگاشت. در برابر هم علاّمه کَنْتُورى وى و کتابش را با پاسخِ مفصّلى به نام الأجوبة الفاخرة فى الردّ على الأشاعِره نواخت.

باب دوم: در مکاید و حیله‏هاى شیعیان.

این بخش را هم علاّمه محمّد قُلى کَنْتُورى در اثر نفیسِ خود تقلیب المکائد به طور مُشبعى رد و اِبطال نموده است. این کتاب به سال 1262ق در کلکته چاپ شده است.

باب سوم: در احوال اسلاف و گذشتگان شیعه.

یکى از دفترهاى مجموعه النزهة الاثنى عشریّه که یادش گذشت به ردّ این بخش تعلّق داشته و به سال 1255ق در هند به چاپ رسیده است.

باب چهارم: در گونه‏هاى اخبار شیعه و رجالِ آن.

مولوى خیر الدین محمّد هندى اِله آبادى در هدایة العزیز این باب را رد نموده، و یکى از مجلّداتِ چاپى النزهة الاثنى عشریّه نیز مربوط به ردّ همین باب است.

باب پنجم: در الهیّات.

این باب را متکلّم مجاهد و فقیه محقّق علاّمه سیّد دلدار على، فرزند محمّد معین نَقوى نصیرآبادى، مُشتهر به غُفرانمآب، و نامیده شده به ممتاز العلماء (در گذشته 1235ق) نقض نموده است.

وى نخستین کسى بود که نماز جمعه و جماعتِ شیعى را در بلاد هند به پا داشت و به پایه‏گذارى حوزه علمیّه در آن سامان همّت گمارد.

علاّمه دلدار على پنج کتاب در ردّ تحفه نگاشته که هر یک در جاى خود شناسانده خواهد شد.

از جمله در ردّ این بابْ کتابِ الصوارم الإلهیّات فى قطع شُبهات عابدى العزّى و اللات را ساخته، این کتاب به سالِ 1215ق در هند به طبع رسیده است.

دفتر پنجمِ النزهة الاثنى عشریّه هم به ردّ این باب اختصاص دارد.

باب ششم: در پیامبرى.

یکى از پنج کتابِ علاّمه دلدار على با نام حِسام الإسلام و سِهام الملام در نقض و ردّ این باب است، و به سال 1215ق در کلکته به طورِ سنگى چاپ شده است.

باب هفتم: در امامت.

در ردّ این باب که جنجالى‏ترین قسمت از کتابِ تحفه به‏شمار آمده و نقطه عطفى براى آن تلقّى مى‏شود آثار پُر اَرجى تصنیف گردیده است.

از جمله علاّمه دلدار على که پنجمین بابِ تحفه را تحتِ عنوان الصَّوارم الإلهیّات مردود ساخته بود این باب را هم با نام خاتمة الصَّوارم نقض کرد.

علاّمه سیّد محمّد، فرزند دلدار على، ملقّب به سلطان العلماء (در گذشته 1284ق) نیز دو کتاب در ردّ این باب به تازى و فارسى نگاشته، کتاب فارسىِ او به نام البَوارِق المُوبقَة در هند به چاپ رسیده است.

جعفر ابو على خان موسوى بنارسى، شاگردِ میرزا محمّد خان نویسنده النزهة هم این باب را در کتابِ خود برهان الصادقین رد نموده، در نُهمین بابِ آن به بررسى مسائل نزاعى فقهى همچون مسح پاها در وضو و حلّیتِ نکاحِ زمانمند پرداخت.

بنارسى، کوتاه شده این کتابش را هم با نام مهجة البرهان به دست داده است.

بهترین و پُردامنه‏ترین ردّیه‏اى که بر این باب به قلم آمده، کتاب شریف و ارجمند عبقات الأنوار، تصنیفِ امام علاّمه و فخر دانشیانِ شیعه سیّد حامد حسین موسوى هندى است که از زاویه شمول بر مطالب تحقیقى علمى و قدرتِ کلامى نویسنده عالى‏قدرِ آن، بر تمامى آثار نگاشته شده در زمینه امامت رُجحان و برترى دارد. شناسایى این کتاب پست بعدی خواهد آمد.

علاّمه کَنْتُورى پدرِ صاحب عبقات نیز کتاب بُرهان السعاده را در ردّ این باب به قلم آورد.

علاّمه بزرگوار سیّد مُفتى محمّد عبّاس موسوى شوشترى جزایرى (در گذشته 1306ق) که سِمَت استادى بر صاحب عبقات داشته و آثار گرانبهاى گوناگونى در ادب و کلام نگاشته، در کتابِ خویش موسوم به الجَواهر العَبْقَریَّه که در هند به چاپ رسیده، به ردّ این باب پرداخته، و شبهاتِ مجال یافته در زمینه پنهانى وجود امام عصر ـ عجّل اللّه‏ فرجه الشریف ـ را به خوبى پاسخ گفته است.

باب هشتم: در آخرت.

یکى از دفترهاى مجموعه علاّمه دلدار على با نام إحیاء السُّنَّة و إماتَة البِدْعَة بِطَعْن الأسِنَّة که به سال 1281ق در هند به چاپ رسیده، در ردّ این باب است.

دفتر هشتم النزهة میرزا محمّد کشمیرى هم در خصوص ردّ این باب نگارش یافته است.

باب نهم: در مسائل اختلافىِ فقه.

دفتر نهم از النزهة چاپ شده در هند به سال 1255ق، در پاسخ به شبهات و حلّ مشکلات این باب است.

مولوى اِفراد على کالپوى سُنّى، کتاب رُجُوم الشیاطین را در ردّ این دفتر از النزهة نگاشته، و در برابر، جعفر ابو على خان موسوى بنارسى کتاب مُعین الصادقین را درِ افحام و اِسکاتِ وى قلم زده است.

همچنین صاحب النزهة کتاب دیگرى در نقضِ کید هشتم از این باب در موضوع نکاحِ زمانمند و مسحِ پاها در وضو دارد که دستنوشتِ آن در کتابخانه ناصریّه لکهنو موجود بوده است.

نیز در پاسخ به این بخش از همین باب، کتاب دیگرى با نام کشف الشُّبهة عن حِلّیة المتعه، مورّخ 1227ق، نگاشته احمد بن محمّد على کرمانشاهى، حَفیدِ استاد بزرگ آیة اللّه‏ وحید بهبهانى در کتابخانه موزه ملّى کراچى وجود دارد.

باب دهم: در مطاعن.

علاّمه سیّد محمّد قُلى کَنْتُورى کتاب ارجمند تشیید المطاعن و کشف الضغائن را در دو دفتر بزرگ ـ دفتر یکم در چهار جزء، و دفتر دوم مشتمل بر یک جزء ـ در ردّ این باب نوشت. بخش معظمى از این کتاب به سال 1283ق در هند چاپ سنگى خورده، و از آثار گرانقدر دودمان صاحب عبقات به‏شمار مى‏آید.

جعفر ابو على خان هندى هم کتابى در ردّ این باب با نام تکسیر الصنَمَیْن دارد.

همچنین سلطان العلماء فرزند علاّمه دلدار على طَعْن الرِّماح را در ردّ بخشى از این باب ـ مربوط به داستان ستانیدن فدک و سوزانیدن خانه فاطمه سلام اللّه‏ علیها ـ در سال 1238ق نگاشته، و این کتاب به سال 1308ق در هند چاپ شده است.

شیخ حیدر على فیض آبادى سُنّى هم با مطالب واهى چند در کتاب نَقض الرِّماح به آراى سلطان العلماء تاخته است.

باب یازدهم: در اوهام و تعصّبات شیعه.

کتاب مَصارع الأَفْهام لِقَلْعِ الأَوْهام تصنیف علاّمه محمّد قُلى کَنْتُورى به ردّ این باب اختصاص دارد.

باب دوازدهم: در تولّى و تَبرّى و دیگر عقاید شیعه.

واپسین باب تحفه را علاّمه دلدار على نصیرآبادى ـ که یادش بارها گذشت ـ در کتاب ذوالفَقار مردود و باطل ساخته است.