شناسایى اجزاى عبَقات الأنوار[1]

همان‏طور که سخن رفت، کتاب پُر اَرج عَبقات الأنوار تصنیف امام سیّد حامد حسین هندى در نقض و ردّ باب هفتم تحفه در زمینه ادلّه امامیّه بر امامت امیر مؤمنان على علیه‏السلام به قلم آمده است.

این باب در دو مَنهج ساخته شده:

نخست: آیاتى که شیعه با آنها بر امامت حضرت امیر علیه‏السلام استناد مى‏کند. دهلوى در این بخش به شش آیه بسنده کرده است.

دوم: احادیث دوازده‏گانه‏اى که شیعه در راستاى اثباتِ ولایت و امامت روایت مى‏کند.

دهلوى با گمانى نادرستْ ادلّه قرآنى و روایى شیعه را منحصر در این شش آیه و دوازده حدیثِ شریف دانسته، و به اِشکال تراشى و خرده‏گیرى بر ادلّه و اَسانید آنها پرداخته است.

در برابر نیز امام حامد حسین حرف به حرفِ مدّعیات دهلوى را با براهین استوار و مُستند نقض کرده، و براى هر آیه و حدیث یک یا دو دفتر عبقات را ویژه ساخته است.

البتّه این تلاش گسترده و پُر مایه حامد حسین یکتا نتیجه حیاتِ با برکتِ شصت و اندى ساله‏اش نیست؛ زیرا وى افزون بر مجموعه دایرة المعارف گونه عبقات، آثار سترگ دیگرى در زمینه‏هاى حدیث، فقه، رجال، ادب و دانشِ کلام قلم زده که از میان آنها مى‏توان به تصنیف گرانبار استِقْصاء الإفْحام و استیفاء الانتقام در ردِّ مُنتهى الکلام در ده مجلّد، و کتاب إفحام أهل المَیْن فى الردّ على إزالَة الغَیْن در چند دفتر اشاره نمود.

امام حامد حسین عَبقات را در دو منهج به همان نَمَط باب هفتم از تحفه ساخته است:

منهج نخست: در آیات.

از این منهج که بایستى مشتمل بر شش دفتر بوده باشد دستنوشتها و یادداشتهایى به صورت پیش‏نویس در کتابخانه ناصریّه موجود بوده، و تاکنون به چاپ نرسیده است.

منهج دوم: در روایات.

در این منهج براى هر حدیثْ یک یا دو دفتر ساخته شده، شمارِ دفترها به ترتیب ذیل است:

دفتر نخست: ویژه حدیث «مَن کنتُ مولاه فهذا علىّ مولاه»، معروف به حدیث غدیر، در دو بخش.

بخش نخست: فراگیرِ نام راویان حدیث از یاران پیامبر ـ در بیش از یکصد تن ـ و تابعى‏ها و تابِع تابعى‏ها، و پس از آنان حُفّاظ و پیشوایان حدیثِ سُنّى از آغاز تا روزگار مؤلّف، همراه با گزارشى از احوال آنها و توثیقِ مصادر روایت.

بخش دوم: بررسى محتوایى خبر و وجوهِ دلالى و قراینِ پیچیده آن بر امامت امیر مؤمنان على علیه‏السلام ، و پاسخ به شبهات و اوهام دهلوى.

بخش نخست در یک مجلّدِ 1251 صفحه‏اى و بخش دوم در دو مجلّد در بیش از هزار صفحه به روزگار مؤلّف چاپ سنگى شده، و هر سه مجلّد روى هم رفته در ده جلدِ حروفى با تحقیق غلامرضا مولانا بروجردى در قم به چاپ رسیده است.

کوتاه شده این دفتر را هم به خامه شیخ عبّاس قمى با نامِ فیض القدیر در دست داریم که به سال 1321ق از تلخیص آن بیاسوده، و بعدها در حجم 462 صفحه در قم چاپ شده است.

دفتر دوم: ویژه خبر متواتر «یا علىّ أنت منّى بمنزلة هارون من موسى إلاّ أ نّه لا نبىّ بعدى»، معروف به حدیث منزلت که به همان نَمَط دفتر پیشین، در دو بخشِ اَسناد و دلالتها سامان یافته است.

این دفتر به روزگار مؤلّف در 977 صفحه بزرگ در لکهنو مورخّ 1295ق به چاپ رسیده، و به مناسبت یکصدمین سالگردِ درگذشتِ مؤلّف هم در اصفهان اُفست و تکثیر گردیده است.

دفتر سوم: ویژه حدیث «إنّ علیّا منّى و أنا منه، و هو ولىّ کلّ مؤمن بعدى»، معروف به حدیث ولایت. داراى 585 صفحه، چاپ شده در هند به اندازه رحلى به سال 1303ق.

دفتر چهارم: درباره داستان مرغ بریان و سخن رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله که فرمود: «اللّهم ائتنى بأحبّ خلقک إلیک یأکل معى من هذا الطیر» به همراه بحث از اسناد و وجوه دلالتهاى این خبر. داراى 736 صفحه در دو مجلّد به اندازه بزرگ، و هر دو مجلّد چاپ شده در لکهنو به سال 1306ق.

دفتر پنجم: ویژه حدیث «أنا مدینة العلم و علىّ بابها...»، در دو مجلّد بزرگ. مجلّدِ نخست به سال 1317ق در 745 صفحه و مجلّد دوم هم ده سال پس از آن در 600 صفحه انتشار یافته است.

دفتر ششم: درباره حدیث رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله که فرمود: «هر که مى‏خواهد به دانش آدم و درک نوح و گذشت ابراهیم و مناجات موسى و روش عیسى و به من بنگرد، پس على را ببیند». حدیثِ مزبورْ معروف به تشبیه بوده و به الفاظ گوناگون وارد شده است.

این دفتر هم به سال 1301ق در دو مجلّد؛ یکى در 456 و دیگرى در 248 صفحه چاپ شده است.

دفتر هفتم: درباره خبر «مَن ناصبَ علیّا الخلافة بعدى فهو کافر» که پاکنویسِ آن به انجام نرسیده است.

دفتر هشتم: ویژه حدیث نورانیّت «کنتُ أنا و علىّ نورا بین یدى اللّه‏ قبل أن یخلق اللّه‏ آدم...».

این دفتر در 786 صفحه به اندازه بزرگ به سال 1303ق در لکهنو چاپ شده است.

دفتر نهم: پیرامون خبر رایت در پیکارِ خیبر که به بیاض نیامده است.

دفتر دهم: ویژه خبر «علىّ مع الحقّ و الحقّ مع علىّ علیه‏السلام » که دستنوشتِ ناقصى از پیش‏نویسِ آن در کتابخانه ناصریّه وجود داشته است.

دفتر یازدهم: ویژه خبر «إنّ منکم من یُقاتل على تأویل القرآن کما قاتلتُ على تَنزیله». از این دفتر هم پاکنوشتى به دست نیامده است.

دفتر دوازدهم: در بررسى اسناد و دلالاتِ خبر متواتر و معروف ثقلین به پیوستِ حدیث سَفینه به همان مَفاد. این دفتر در روزگار مؤلّف چاپ سنگى به اندازه رحلى خورده، و طبع حروفى آن نیز با اهتمام سیّد محمّد على روضاتى در اصفهان به انضمام انجامنامه‏اى پُرفایده صورت پذیرفته است.

واپسین سخنِ این بخش اینکه فشرده مباحث و فواید تحقیقى مجموعه کرامندِ عبقات را به زبان تازى، مى‏توان در کتاب گرانبهاى نفحات الأزهار فى خلاصة عبقات الأنوار، تألیف و تلخیص آقاى سیّد على میلانى به دست آورد[2].

4[3]در لابلاى اشارات پیشین معلوم شد که از دفترهاى دوازده‏گانه عبقات تاکنون فقط نخستین جلدِ آن در ده مجلّدِ یکپارچه تحقیق و تصحیح گردیده است[4].

واپَس اُفتادنِ مجموعه سترگ عبقات به شکل قدیمِ سنگى آن و کمیابى مجلّدات و نبودِ آنها در زیر دستِ پژوهندگان، از بهره‏وَرى سزاوار و در خورِ آن به ناخواه کاسته و حضورش را در میانِ متون کلام شیعى کمرنگ ساخته بود.

پس از احساسِ این کاستى، و براى سامان دادن به دُشوارى که عبقات را همچون چاهى فرو گذاشته[5] در عرصه فرهنگى ما درآورده بود، بنیاد بزرگ پژوهشهاى اسلامى به فرمانِ مقام عُظماى رهبرى فَرایندِ تحقیق و تصحیح این کتاب را به گردن گرفت.

گروهِ پژوهش و اِحیاى این کتاب که به همان نامِ ارجمند «عبقات الأنوار» نامبردار است، از میانه سال 1381ش آغاز به فعّالیت نموده، رَفتگاه‏هاى یک تحقیقِ انتقادى را در راستاى احیاى این کتاب، به گزارشِ ذیل سپرى مى‏کند:

نخست: گردآورى دستنوشتها.

در این تلاش، حدودِ چهل ریزفیلم و عکس نُسَخ دفترهاى متفاوتِ عبقات فراهم آمده است. همگى دستنوشتها از آنِ ناصریّه، کتابخانه موروثى خاندانِ عبقات در لکهنو بوده و بیشترینه‏شان به خطِّ اصلى یا با حواشى و خط خوردگیهاى مؤلّف است، ولى از آنجا که گردآورى و تدوینِ عبقات پویایىِ پیوسته‏اى را در برداشته، این طور برداشت مى‏شود که چاپهاى سنگى عبقات که فراگیرنده واپسین تازه‏یابیهاى مؤلّف بوده و طبع آنها هم در روزگارِ وى و زیرِ نظرِ همو سامان یافته، از افزودگیها و ترتیبِ بهترى برخوردار باشد، افزون بر اینکه پاکیزگى آنها هم بر دستنوشتهاى موجود سرآمد است.

بر همین پایه، چاپ سنگى هر دفتر در متن به عنوانِ «اصل» و «مادَر» گزینه شده، و به هنگام نیاز هم از دستنوشتها بهره‏گیرى مى‏شود.

دوم: تخریجِ مستندات.

در این رَفتگاه سَعى بر آن بوده است تا همه مواردى که مؤلّف از کتابهاى گوناگون ـ چه چاپى و چه دستنوشت ـ نقل نموده استخراج شده و نشانى دقیق آنها همراه با تفاوتهاى متنى ـ اگر وجود داشته باشد ـ در پاصفحات درج گردد.

و به سبب اینکه بیشترینه منابع مورد استنادِ صاحب عبقات به صورت خطّى و یا وجودِ آن فقط منحصر در کتابخانه خاندانىِ ایشان بوده، دستیابى به این منابع بسى وقتگیر مى‏باشد.

افزون بر این، پراکندگى و به یغما رفتن نسخه‏هاى گرانبهاى کتابخانه یاد شده نیز دشواریهایى در شناسایى مصادر و جایگاههاى آن به بار مى‏آورد.

مرحله سوم:

 پس از مرحله پیشین، به گزارشِ واژگان دشوار و سنگین که به طور متراکمى در نثرِ مؤلّف به چشم مى‏خورد و نیز به توضیحِ نقاط مُبهم و بسطِ مباحثِ مُجمل کتاب پرداخته مى‏شود.

چهارم: مستدرکات.

بخشهاى نخستینِ هر دفتر از عبقات ویژه استخراج منابع و تعدید و شمارشِ راویان حدیثِ مورد بحث است که مؤلّف آنها را با استفاده از منابع فَراچنگِ خود به ترتیب روزگارِ ناقلان و مؤلّفان سازماندهى نموده است.

در این بخش که واپَسین مرحله پژوهشِ کتاب وَزین عبقات به‏شمار آمده دَستاوردِ آن نیز در انجامِ هر دفتر منعکس مى‏شود، به استدراک و تکمیلِ مُستندات مؤلّف پرداخته شده و بر پایه منابع متعدّدِ دیگرى که در دسترس وى نبوده یا اینکه آنها را ندیده و نمى‏شناخته، بر استغنا و باروَرى هر دفتر افزوده مى‏گردد.

فَرایندى دیگر

در گروهِ یاد شده، دو طرح مهم در راستاى عبقات در دست اقدام و تنظیم است که به طور بدیهى بهره‏بردارى نهایى و شکل گرفتن ساختارِ کلّى آن دو به پس از طبع کاملِ کتاب وانهاده مى‏شود.

نخست: گردآورى و تألیف اثرى با نام «دراساتٌ فى کتاب العَبقات و حیاة مؤلّفه العَبقرىّ» که دربرگیرنده تمامى اَسناد و مطالبِ ویژه عَبقات بوده زندگینامه مؤلّف و خاندان وى را نیز شامل مى‏شود.

و دیگرى: مجموعه «فرهنگ مفاهیم و موضوعات عبقات» که اِجمالاً مى‏توان از آن به عنوان یک فهرستِ تفصیلى از معارف علمى عبقات یاد نمود.